Từ sự kiện đến tổn thương tâm lý – vì sao người trẻ dễ tổn thương trước thị phi?
Trong một xã hội bùng nổ thông tin, “thị phi” dường như trở thành làn sóng không thể tránh khỏi, đặc biệt với người trẻ – những cá thể đang trong quá trình khẳng định bản thân nhưng vẫn còn dễ dao động về mặt cảm xúc và giá trị. Thị phi, hiểu theo nghĩa thông dụng, là những lời bàn ra tán vào, khen chê vô căn cứ hoặc thiên lệch, nhiều khi trở thành nguồn gốc dẫn đến căng thẳng, lo âu và thậm chí trầm cảm.
1. Vì sao người trẻ dễ tổn thương bởi thị phi?
Theo nhà tâm lý học Carl Rogers, mỗi người đều có nhu cầu được chấp nhận vô điều kiện và được nhìn nhận đúng bản chất (Rogers, 1961). Tuy nhiên, mạng xã hội ngày nay khiến việc này trở nên khó khăn hơn bao giờ hết. Người trẻ bị bao quanh bởi những “ánh mắt ảo” từ người lạ, dễ dàng bị đánh giá chỉ vì một bức ảnh, một dòng trạng thái, hoặc thậm chí một lời đồn vô căn cứ.
Thêm vào đó, nhóm người có tính cách hướng nội hoặc nhạy cảm thường có xu hướng rút lui, chịu đựng âm thầm và nội hóa những lời phê phán. Họ mang theo các “ký ức cảm xúc” – tức những trải nghiệm tiêu cực từ quá khứ – như những lăng kính làm méo mó việc tiếp nhận thông tin hiện tại (Siegel, 2020). Điều này khiến một lời chê có thể chạm đúng “nút nhạy cảm” và làm tổn thương sâu sắc.
2. Tâm lý “ném đá”: Tại sao người ta thích phán xét?
Tâm lý học hiện đại giải thích hiện tượng “ném đá hội đồng” như một dạng phóng chiếu (projection) – khi cá nhân đẩy những phần tiêu cực của mình sang người khác để cảm thấy bản thân “ổn” hơn (Freud, 1920). Thêm vào đó, cơ chế định kiến khoảnh khắc (fundamental attribution error) khiến con người dễ quy kết sai lệch: chỉ nhìn vào hành vi tức thời mà bỏ qua bối cảnh, quá khứ hay động lực thật sự (Ross, 1977).
Trong môi trường mạng, những yếu tố này lại càng trầm trọng hơn khi mọi người dễ dàng trở nên vô danh và không phải chịu trách nhiệm về lời nói. Một bình luận chỉ mất vài giây để gõ ra, nhưng có thể mất cả năm để người bị tổn thương chữa lành.
3. Người trẻ có thể làm gì để thoát khỏi ảnh hưởng của thị phi?
(1) Nhận diện tổn thương bắt nguồn từ đâu. Việc ý thức rõ: “Tại sao mình bị ảnh hưởng bởi lời nói đó?” sẽ giúp người trẻ kiểm soát tốt hơn cảm xúc thay vì bị cuốn vào vòng xoáy tự trách. Nhiều khi điều làm đau không phải lời nói, mà là ký ức ẩn sau lời nói ấy (Van der Kolk, 2014).
(2) Phân biệt phần đúng – sai trong lời thị phi. Thay vì xem mọi lời phê bình như tấn công cá nhân, hãy học cách tách thông tin ra khỏi cảm xúc. Phản hồi tiêu cực cũng có thể là chất liệu để điều chỉnh bản thân nếu được tiếp nhận đúng cách (Brown, 2012).
(3) Xây dựng giá trị cá nhân vững vàng. Khi bạn biết rõ mình là ai, điều gì là quan trọng với mình, thì tiếng ồn bên ngoài sẽ bớt tác động. Tâm lý học tích cực gọi đây là nội lực cá nhân (psychological resilience) – khả năng phục hồi trước nghịch cảnh (Seligman, 2011).
(4) Giới hạn tiếp xúc với môi trường tiêu cực. Tránh những nhóm người, tài khoản hoặc môi trường thường xuyên gieo rắc thị phi là một lựa chọn mang tính bảo vệ. Đó không phải là yếu đuối, mà là lựa chọn lành mạnh để giữ tâm trí sạch sẽ.
(5) Tập luyện lòng từ bi với chính mình. Khi đối diện với thị phi, bạn không nhất thiết phải gồng mình phản kháng. Đôi lúc, việc nhẹ nhàng nói: “Tôi đang buồn. Nhưng tôi vẫn đủ tốt và đang học cách vượt qua” là liều thuốc tinh thần mạnh mẽ nhất.
4. Trưởng thành giữa thị phi
Thị phi sẽ luôn tồn tại như một phần “ồn ào” trong đời sống hiện đại. Nhưng cách ta chọn phản ứng mới là điều quyết định chất lượng cuộc sống tinh thần. Người trẻ không thể ép người khác ngừng nói, nhưng có thể luyện cho mình khả năng lọc tiếng ồn – giữ lại những gì đáng nghe, bỏ lại những gì không phải dành cho mình.
Tài liệu tham khảo (APA 7):
- Brown, B. (2012). Daring greatly: How the courage to be vulnerable transforms the way we live, love, parent, and lead. Gotham Books.
- Freud, S. (1920). Beyond the pleasure principle. International Psycho-Analytical.
- Rogers, C. R. (1961). On becoming a person: A therapist’s view of psychotherapy. Houghton Mifflin.
- Ross, L. (1977). The intuitive psychologist and his shortcomings: Distortions in the attribution process. In L. Berkowitz (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 10, pp. 173–220). Academic Press.
- Seligman, M. E. P. (2011). Flourish: A visionary new understanding of happiness and well-being. Free Press.
- Siegel, D. J. (2020). The power of showing up: How parental presence shapes who our kids become and how their brains get wired. Ballantine Books.
- Van der Kolk, B. (2014). The body keeps the score: Brain, mind, and body in the healing of trauma. Viking.
